YEMEN VE ANADOLU -3-

Dünkü yazımda Yemen’in tarihçesinden özetin özeti olarak bahsetmiştim. Yazımızın başlığından da anlaşılacağı üzere Yemen’in son asırları ve Anadolu ile bağlantısı üzerine kalem tecrübe etmek istiyorum. Bilindiği gibi -yandaki haritada da görüleceği üzere- Yemen’in stratejik konumu birçok ülkenin iştahını kabartmıştır. Coğrafi keşiflerden sonra 15. Ve 16. Yüzyılların dünyasında dengeler değişmişti. Özellikle Portekiz Osmanlı’nın yakın bir tarihte (Yavuz Sultan Selim dönemi ve sonrası) hakim olduğu coğrafyada etkin olmak istiyordu.

İdris Bostan’ın kaleminden bir alıntı yapalım: “Memlük Sultanı Kansu Gavri’nin yardım talebi üzerine Osmanlı Devleti adına Mısır’a giden Selman Reis’in 1514’te Süveyş’te inşa ettirdiği donanmaya kaptan, Hüseyin Bey’in de Cidde beyi ve Yemen serdarı tayin edilmesiyle Kızıldeniz’de ilk harekâtın başladığı bilinmektedir. Süveyş donanması 1516 yılı başlarında Yemen denizine geldi; ordunun yerleştiği Kemeran adasında üs edinmek amacıyla burçlu bir kale inşa edildi. Bu sırada erzak sıkıntısı baş gösterince kendilerini bölgeye davet eden Yemen Emîri II. Âmir b. Tâhir’den yardım istemelerine rağmen karşılık görmediler. Bunun üzerine Yemen sahillerini yağmalayan müttefik Osmanlı-Memlük ordusundaki Osmanlı askerleri ateşli silâhların üstünlüğü sayesinde 20 Haziran 1516 Zebîd’i teslim aldılar”.

… “Son Memlük ve ilk Osmanlı yöneticisi olması sebebiyle “Muhadram” denilen Emîr İskender, Mısır’daki Osmanlı valisi Hayır Bey tarafından Yemen hâkimi tayin edildi ve üç yıl görevde kaldı. Bu sırada ilk defa Yavuz Sultan Selim adına hutbe okundu; Osmanlı usul ve kanunları uygulanmaya başlandı”.

Fakat Anadolu’dan oldukça uzak bu topraklarda düzen çoğu zaman Yemenliler tarafından bozuldu. Osmanlı 17. Yüzyılın ilk çeyreğinde Yemen’i terk etti. Yaklaşık bir asır sonra Mısırlı Mehmet Ali Paşa döneminde yeniden Yemen’de bazı hareketlilikler olduysa da Osmanlı’nın hakimiyetinden söz etmek pek mümkün değildir. 18. Yüzyılın son çeyreğinde Ahmed Muhtar Paşa’nın (Gazi) Yemen’i yeniden fethine kadar geçen dönemde görevlendirilen valiler Yemen sahilinin güvenliği için çabaladılar.

Fakat yazı serisinin başından beridir izah etmeye çalıştığımız gibi isyanlar farklı zaman dilimlerinde Yemen’de hep olmuştur. Ahmed Muhtar Paşa’nın (Gazi) uğraştığı isyan ise Asir’de başkaldıran Muhammed b. Âiz’dir.

Bostan’ın yazısından Ahmed Muhtar Paşa’nın 1871’de tayin edildiği Yemen vali ve kumandanlığı sırasında San‘a’yı da alarak devlet otoritesini yeniden kurduğunu Yemen’i bir vilâyet haline getirip askerî ve idarî bakımdan teşkilâtlandırdığını, ülkeyi imar etmeye çalıştığını öğreniyoruz.

Fazla geçmeden yine isyan çıktı. 1889’da Yemen’i kendi imamlarının yönetmesini isteyen Zeydîler isyan etti. Sonrasında bir türlü sükunet olmayınca halkın çoğunluğu da Osmanlı’dan memnuniyetsizliğini göstermeye başladı. 1905’te isyan şiddetlenip kuşatma altındaki San‘a’da açlık baş gösterince olaylar daha da büyüdü. 1905 sonlarına doğru isyan bastırılabildi.